بررسی وضعیت سنگ آهن
تولید سنگآهن نقطه آغازین زنجیره تولید فولاد و محصولات وابسته به آن است. لذا توسعه صنایع فولاد محور در داخل کشور می‌تواند در آینده باعث رونق این حوزه صنعتی شود. هر چند که باید نیم‌نگاهی هم به ظرفیت معادن کشف شده داشته باشیم. ظرفیتی که در صورت استفاده نادرست و خام‌فروشی، ممکن است در سال‌های نه چندان دور به پایان برسد!
سنگ آهن نوعی سنگ معدنی است که ۵% از پوسته کره زمین را تشکیل می‌دهد. ترکیبات سنگآهن شامل انواع مختلفی از اکسید آهن (آهن زنگ‌زده) و مقادیر مختلفی ناخالصی است. مَگنِتیت و هِماتیت دو نوع اکسید آهن هستند که به وفور در سنگ‌های معدنی آهن یافت می‌شوند. لذا خوب است که در صورت شنیدن نام این دو ترکیب شیمیایی (یعنی مگنتیت و هماتیت) بدانید که هر یک از آنها نوعی ترکیب شیمیایی حاضر در سنگآهن هستند.
سنگآهن، انواع و کاربرد آن
آهن به عنوان ستون فقرات دنیای پیرامون ما و اولین ماده از زنجیره ساخت فولاد، اهمیتی استراتژیک دارد. با توجه به فراوانی سنگآهن در طبیعت و ارزان بودن آن به نسبت دیگر فلزات، از این فلز می‌توان از ساخت خودرو تا سوزن، از لوازم خانگی تا خانه، از ریل قطار تا پل بهره برد. آهن موجود در طبیعت به میزان بسیار کمی به شکل خالص و بیشتر در قالب سنگآهن (Iron Ore) یافت می‌شود. کانیهای سنگآهن برحسب میزان آهن خالص و آرایش شیمیایی در انواع مختلفی در طبیعت یافت می‌شود که مهم‌ترین آنها عبارتند از: مگنتیت (۴/ ۷۲درصد آهن)، هماتیت (۹/ ۶۹درصد آهن)، لیمونیت (۸/ ۵۹درصد آهن) و سیدریت (۲/ ۴۸درصد آهن).
مهم‌ترین عامل در خصوص ارزش سنگآهن، میزان آهن خالص موجود در آن یا عیار سنگآهن است که معمولا در بازه ۱۷ تا ۷۲درصد قرار دارد، میانگین جهانی عیار سنگآهن، ۴۷درصد و میانگین عیار سنگآهن در ایران ۴۶ درصد است. باید تاکید کرد استخراج ذخایر با عیار کمتر از ۳۰درصد معمولا اقتصادی نیست. کانیهای سنگآهن همراه با ناخالصی‌های مختلف مثل: اکسید سیلیسیم، کربنات کلسیم، گوگرد، منگنز، ترکیبات فسفردار و… در طبیعت یافت می‌شوند. دیگر کانیهای موجود در سنگآهن که مجموع آنها «باطله» نامیده می‌شود، از عوامل مهم کیفیت سنگ‌‌‌آهن‌اند. وجود باطله، علاوه بر ایجاد هزینه‌های استخراج بیشتر، کیفیت فولاد تولیدی را نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهند؛ به علاوه برخی عناصر همراه مانند فسفر و گوگرد نیز می‌توانند به تجهیزات فنی آسیب وارد کنند.
استرالیا، برزیل، چین، روسیه و اوکراین ۵ کشور بزرگ تولیدکننده سنگآهن در دنیا هستند اما در هند، ایالات متحده آمریکا، کانادا و آفریقای جنوبی نیز مقادیر قابل‌توجهی سنگآهن تولید می‌شود. در ایران اما ذخایر زمین‌شناسی سنگآهن حدود ۵میلیارد تن برآورد شده است که از این میزان ۳/ ۳ میلیارد تن جزو ذخایر قطعی است. عمده ذخایر سنگآهن ایران دارای زمینه مگنتیتی و به مقداری اندک از نوع هماتیتی است.
با توجه به مقاومت اندک آهن خالص در برابر اکسیداسیون و عدم‌استحکام آن، عناصر دیگری همچون کربن، نیکل، کروم و منگنز با آهن ترکیب می‌شوند تا آلیاژهایی با مصارف متفاوت تولید شود. فولاد به عنوان مهم‌ترین این آلیاژها که با ترکیب آهن و کربن تولید می‌شود، بیش از ۹۸درصد از مصرف سنگآهن استخراج شده را به خود اختصاص داده است. این موضوع علت وابستگی قیمت سنگآهن به عوامل موثر بر تقاضای محصولات فولادی را به خوبی توضیح داده و اهمیت آگاهی از فرآیند تولید فولاد، به عنوان اصلی‌ترین محصول سنگآهن را روشن می‌سازد.
بازار جهانی سنگ آهن
بازار جهانی سنگ آهن سال ۲۰۲۱ صعودی بود و به اوج ۲۳۷ دلار هر تن سی اف آر چین در ماه مه رسید سپس در نوامبر تا ۸۵ دلار سقوط کرد که به دلیل تعهد چین برای کاهش تولید فولاد بود.
تولید سنگ آهن در ٣ ماهه نخست سال ٢٠٢١، ۶٨ میلیون تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال ٢٠٢٠، ١۴.٢ درصد بیشتر است. در فوریه سال ٢٠٢١، سنگ آهن تقریبا ١۶۴.٧٧ دلار آمریکا به ازای هر واحد تن متریک خشک (dmtu) ارزیابی شده است. در حالی که در فوریه سال ٢٠٢٠، این میزان سنگ آهن برابر ٨٧.۶٨ دلار آمریکا بوده است. قیمت سنگ آهن طی بیست سال گذشته نوسان زیادی داشته است.
تولید مستمر و پایدار مواد اولیه بزرگترین فولادساز خاورمیانه و نگاه راهبردی تعریف شده در افق ۱۴۰۴ کشور، بیش از همه، معطوف به تامین پایدار مواد اولیه است.
بی‌شک بی‌ثباتی و عدم اطمینان به بازار نفت، تحریم‌های ظالمانه، پیش‌بینی کاهش ۵۰درصدی تقاضای نفت تا سال ۲۰۵۰ و ارزش افزوده ناشی از تولیدات معدنی، لزوم نگاه ویژه بخش صنعت و معدن، به‌عنوان صنعتی پیشران را دوچندان کرده است.
ایران، کشوری با بیش از ۷۰ نوع ماده معدنی با ذخایر قابل توجه، جزو کشورهای برتر دنیا به لحاظ ذخایر معدنی است که حدود ۷درصد از ذخایر معدنی دنیا را در خود جای داده است.
صنعت سنگآهن به عنوان یکی از صنایع بنیادی و سودآور در سال‌های گذشته همواره مورد توجه بوده است. به نظر میرسد با توجه به چشم‌انداز مطلوب صنایع معدنی در آینده، سرمایه‌گذاری در این حوزه همچنان جذاب باشد. هر چند که باید سرمایه‌گذاران به طور ویژه چالش‌هایی نظیر احتمال کاهش ذخایر سنگآهن ظرف ۱۵ سال آتی، مشکلات ناشی از نوسانات ارزی، افزایش شدید قیمت نهاده‌های تولید، مشکلات انتقال تکنولوژی و… توجه کنند.
معادن سنگآهن در ایران
اولین معدن سنگآهن ایران، معدن چغارت بافق یزد بوده است. این معدن به عنوان یکی از مهم‌ترین معادن سنگآهن ایران شناخته می‌شود و ذخیره بیش از یک سوم سنگآهن کشور را به خود اختصاص داده است. در حال حاضر، بزرگترین تولیدکننده کنسانتره سنگآهن واقع در کویر مرکزی ایران، معدن سنگآهن چادرملو نام دارد.
ذخیره قابل استخراج این معدن، ۳۲۰ میلیون تن است که برآورد شده تا ۱۰ سال دیگر به پایان میرسد.
یکی دیگر از معادن سنگآهن ایران، معدن سنگآهن گل‌گهر با ذخیره احتمالی یک میلیارد تن و ذخیره قطعی ۲۱۹ میلیون تن است که در شهرستان سیرجان واقع شده است. تولیدات این معدن، در حال حاضر، به صورت گندله، کنسانتره و سنگ دانه بندی شده است.
آشنایی با شرکت‌های بورسی گروه سنگآهن
بازار سرمایه ۴ شرکت تولیدکننده سنگآهن را در خود جای داده است که در مجموع با ارزش بازار ۵۷۳ هزار میلیارد تومانی، سهمی حدود ۹درصدی از کل ارزش بازار سهام را در اختیار دارند. سنگ‌‌‌آهنی‌‌‌ها با ریسکهایی همچون کمبود احتمالی سنگآهن در آینده، احتمال افزایش حق مالکانه و حق انتفاع، قطعی مکرر برق و افزایش بیسابقه قیمت جهانی گاز، ریسک دسترسی به بازارهای صادراتی و چالش‌های مربوط به قیمت‌گذاری این محصول مواجه بوده اما از جذابیت بالایی برای معامله‌گران برخوردارند. آنگونه که آمارها نشان می‌دهد نرخ جهانی سنگآهن از ابتدای سال‌جاری میلادی بیش از ۴۰درصد افزایش یافته است.
شرکت سنگآهن گهر زمین (کگهر) هم در سال ۹۷ در فرابورس عرضه شده و به جمع این دو غول سنگآهنی پیوست. دیگر شرکت این گروه نیز توسعه معدنی و صنعتی صبانور (کنور) است که نسبت به ۳ نماد دیگر، شرکت کوچکتری محسوب می‌شود.
استراتژی شرکت های سنگ آهن:
تنوع‌بخشی به فرآورده‌های معدنی: مدیریت سبد و پرتفوی، استراتژی تنوع‌بخشی، بهینه‌سازی سبد بر اساس نیازهای صنعت، مدیریت ارزش افزوده
بهره‌گیری از تکنولوژی پیشرفته: توسعه تکنولوژی سخت، توسعه تکنولوژی نرم، افزایش ضریب استخراج از معادن
پیشگیری از وقوع حوادث انسانی و اجتماعی: کاهش نرخ احتمال وقوع حادثه، مدیریت ردپای زیست‌محیطی و اجتماعی، مدیریت بحران علیرغم ظاهر سخت صنعت سنگ آهن، این صنعت هم دستخوش تغییر و تحولات برهم‌زننده متعددی است.
تحلیل‌گران اکسنچر معتقدند سه روند: (۱) سرعت گرفتن روند جایگزینی مواد اولیه، (۲) کندشدن روند توسعه صنعتی در بازارهای نوظهور با تعمیق رکود اقتصادی جهانی، و (۳) توسعه تکنولوژی تولید فولاد از آهن قراضه و افزایش میزان به‌کارگیری مواد بازیافتی در تولید فولاد، چهره صنعت سنگ آهن را تغییر خواهند داد.
بومی‌سازی تکنولوژی و ساخت قطعات و ماشین‌آلات
بسیاری از ماشین‌آلات سنگین حوزه معدن از کشورهای دارای فناوری‌های پیشرفته وارد کشور ما می‌شوند. با توجه به استهلاک این ماشین‌آلات و مشکلاتی که در حوزه تحریم و روابط خارجی وجود دارد، لازم است که برنامه‌ریزی دقیقی در این موضوع صورت گیرد. افزایش نرخ ارز نیز باعث شده که ارزش جایگزینی بسیاری از تجهیزات به طور چشم‌گیری افزایش یابد. در بلندمدت و در صورت عدم گشایش در روابط بین‌المللی، لازم است که جهت بومی‌سازی تکنولوژی و همچنین ساخت قطعات و ماشین‌آلات در داخل کشور اقدام شود.
بدون شک، غفلت از استراتژی تامین سنگآهن، به روند تولید فولاد کشور لطمه وارد می‌کند و تاثیر نامطلوبی بر فروش و سود شرکت‌های فولادی دارد. براین اساس، مدیران شرکت‌های فولادی باید از میان سه استراتژی طلایی تامین مواد اولیه، سازماندهی اثربخش و توسعه هدفمند، به استراتژی تامین مواد اولیه (تامین سنگآهن)، به عنوان اولین زنجیره فولاد کشور توجه ویژه‌ای داشته باشند تا در تله کمبود سنگآهن گرفتار نشوند. اگرچه، زمین شناسان، میزان ذخایر سنگآهن کشور را حدود ۵.٢ میلیارد تن تخمین می‌زنند، اما از این مقدار، حدود ٢.٨ میلیارد تن آن را قطعی می‌دانند که با توجه به روند مصرف، بعد از حدود ۱۵ سال، صنعت فولاد کشور با کمبود سنگآهن مواجه خواهد شد.
از آنجا که در اکتشافات جدید، ذخایر بزرگ سنگآهن، غالبا در عمق بیش از ۳۰۰ متر شناسایی شدهاند و شرایط استخراج، بهره‌برداری و نگهداری معادن زیرزمینی و عمیق، در مقایسه با معادن روباز و سطحی که اغلب با عمق کمتر از ۱۰۰ متر است، بسیار پرهزینه است، بنابراین، ضروری است، برای استفاده بهینه و حداکثری از منابع و ظرفیت‌های موجود، علاوه بر استفاده از ذخایر سنگآهن مگنتیت پرعیار از معادن روباز و سطحی با هزینه فرآوری و قیمت تمام شده کمتر، از ذخایر سنگآهن هماتیت کم عیار که به واسطه ضریب نفوذپذیری جریان مغناطیسی ضعیف (پارامغناطیس)، هزینه فرآوری (جداسازی و پرعیارسازی) آن بیشتر است، نیز استفاده شود تا صنعت فولاد کشور در آینده در دام کمبود سنگآهن گرفتار نشود.
قیمت‌گذاری سنگآهن در ایران
نرخ‌گذاری سنگآهن در ایران همواره محل مناقشه شرکت‌های فولادی و سنگآهنی بوده و در این راستا و در جهت حل این موضوع، در سال ۹۷، فولادسازان و واحدهای سنگآهن روی فرمول قیمت کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی بر روی ضرایب ۱۶درصد، ۵/ ۲۳درصد و ۵۰درصد شمش فولاد خوزستان توافق کردند. در سال‌های ۹۸ و ۹۹، مذاکرات شرکت‌های سنگآهنی با فولادسازان منجر به نتیجه نشده و در نهایت در دی ماه سال ۹۹، متعاقب شکایت «انجمن تولید‌‌‌کنندگان و صادر‌‌‌کنندگان سنگآهن ایران» دیوان عدالت اداری طی حکمی بخشنامه مورخ ۰۶/ ۰۵/ ۹۸ وزارت صمت در جهت تثبیت ضرایب قیمتی مزبور را ابطال کرد. در پایان سال ۹۹، عرضه محصولات سنگآهنی شرکت‌های پذیرفته شده در بازار سرمایه آغاز شد. قیمت‌های جدید بسته به کیفیت محصولات و رقابت در بورس کالا تعیین می‌شود اما در نهایت در محدوده خاصی به نسبت شمش فولاد خوزستان قرار دارد. در این میان، حتی محصولاتی که در بورس کالا نیز عرضه نشده‌اند، بر اساس گزارش‌‌‌های ماهانه با افزایش نرخ مواجه شدهاند.
ریسک‌‌‌های صنعت سنگآهن
کمبود آتی سنگآهن: بر اساس مطالعات انجام شده پیرامون ذخایر سنگآهن کشور، در صورت تولید ۵۵ میلیون تن فولاد خام در افق ۱۴۰۴ و تولید کامل مطابق برنامه واحدهای فولادی، ذخایر کشور تقریبا تکافوی حدود ۱۲ تا ۱۳ سال پس از افق ۱۴۰۴ را خواهد داد؛ اما با روند فعلی تولید سنگآهن به میزان ۳۰میلیون تن در سال، ذخایرسنگ‌‌‌آهن برای حداقل ۱۸ سال کافی به نظر میرسد. گرچه با توجه به تعدد طرح‌‌‌های فولادسازی در کشور و کمبود ۳۱میلیون تنی سنگآهن برای تولید ۵۵میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴، مهم‌ترین چالش دستیابی به برنامه تولید فولاد در افق مزبور، دسترسی به منابع سنگآهن است. بر مبنای همین ریسک، تلاش‌‌‌هایی جهت اکتشافات هرچه بیشتر و در سطوح عمیق‌‌‌تر و سرمایه‌گذاری در معادن برون‌مرزی (جوینت ونچر کگل، کچاد و فکورصنعت با هدف تملک معدن سنگآهن در استرالیا) در جهت مواجهه با این موضوع انجام شده است.
چالش دسترسی به انرژی: قطعی‌های مکرر برق در کنار افزایش بیسابقه قیمت جهانی گاز و تداوم این شرایط، یکی از مهم‌ترین مسائل شرکت‌های سنگآهنی است.
ریسک‌‌‌های مربوط به نرخ سنگآهن: هم اکنون قیمت‌گذاری غالب محصولات سنگآهنی به نسبت شمش فولاد خوزستان و بر مبنای رقابت در بورس کالا تعیین می‌شود. سایر محصولاتی از هر شرکت که در بورس کالا عرضه نشده نیز با توجه به عرضه دیگر محصولات زنجیره، به نسبت سال قبل با افزایش نرخ مواجه شده است. به نظر میرسد با توجه به چالش‌های پیرامون تامین سنگآهن و عدم‌توازن سرمایه‌گذاری در بالا و پایین‌‌‌دست زنجیره، ضرایب فعلی به نسبت قیمت شمش فولاد خوزستان را بتوان حداقل ضرایب در نظر گرفت. از سوی دیگر وجود ریسکهایی همچون احتمال نرخ‌گذاری دستوری در صنعت فولاد و کاهش قابل انتظار نرخ جهانی فولاد نیز باید مدنظر قرار گیرد.
ریسک دسترسی به بازارهای صادراتی: متاسفانه در سال های اخیر به علت تداوم محدودیت در صادرات از طریق اعمال تعرفه‌های سنگین صادراتی، شرکت‌های تولیدکننده سنگآهن فرصت کم‌نظیر صادرات با نرخ‌های بیسابقه محصولات خود را از دست دادند. با توجه به قطعی برق واحدهای فولادی در تابستان امسال، تقاضا برای محصولات سنگآهن کاهش محسوسی داشته که این موضوع در نهایت منجر به دپوی کنسانتره و گندله در انبارهای این شرکت‌ها شده است، در حالی که اگر امکان صادرات وجود داشت، با چنین موضوعی مواجه نمی‌شدیم. بنابراین برای دسترسی به بازارهای صادراتی متاسفانه افق و برنامه‌ریزی روشنی در این صنعت موجود نیست.
