صنعت قند و شکر

صنعت قند و شکر پس از صنعت نساجی، دومین صنعت قدیمی ایران به حساب می آید. صنعت قند و شکر با توجه به استراتژیک بودن و منبع ارزان تامین انرژی نسبت به سایر مواد غذایی، همواره مورد توجه و حمایت دولت بوده است.

بخش کشاورزی به عنوان مهمترین بخش و تامین کننده مواد اولیه، بخش نفت به عنوان تامین کننده انرژی و بخش صنعت و حمل و نقل، بخش های مرتبط و تاثیرگذار در این صنعت می باشند. بیشترین مصرف کننده قند و شکر در درجه اول خانوارها و سپس صنایع غذایی و لبنی است.

محصول شکر در دنیا از دو محصول مهم کشاورزی چغندر قند و نیشکر حاصل می‌شود. با توجه به وضعیت آب و هوایی کشور و اقلیم آن عمده تولید شکر در کشور به صورت شکر چغندری است به‌طوری که طی سال‌های ۱۳۸۷-۱۳۷۰ به‌طور متوسط در حدود ۷۰ درصد شکر چغندری بوده و ۳۰ درصد مابقی نیز به‌صورت شکر نیشکری است.

امروزه در شاخه صنایع غذای قند، به عنوان یکی از محصولات استراتژیک در دنیا شناخته شده است انرژی زیاد در مقدار کمی از این ماده از یک طرف و کاربرد آن در اکثر صنایع نوشابه سازی ، شکلات ، شیرینی و سایر محصولات غذای از طرف دیگر این ماده را به عنوان یک ماده شاخص در صنایع غذای در آورده است.
یکی از گسترده‌ترین صنایع در حوزه تولید مواد غذایی، صنعت قند و شکر است که محصول تولیدی از آن یعنی قند و شکر از مهم‌ترین مواد غذایی مورد استفاده در خانواده‌ها محسوب می‌شود. تنوع محصولات مختلف در این صنعت، طرفداران زیادی را به وجود آورده است که می‌تواند رشد خوبی در صادرات و ارز آوری کشور داشته باشد. در این آموزش تلاش شده است تا در مدت زمانی کوتاه، مواد اولیه همچون چغندر قند و نیشکر، مراحل تولید محصول نهایی به صورت مکانیزه و نیز محصولات جانبی و موارد مرتبط بیان شود.

صنعت قند و شکر از بخش‌های مختلفی از جمله: کشاورزی، حمل‌و‌نقل، بازرگانی و انرژی، تشکیل شده است. صنعت قند و شکر یکی از قدیمی‌ترین صنایع ایران به شمار می‌آید که به دلیل در دسترس بودن و به عنوان یکی از منابع انرژی زا در ایران و کشورهای در حال توسعه، بسیار مورد تقاضای مصرف‌کنندگان قرار گرفته و یکی از صنایع مهم و مورد توجه برای دولت محسوب می‌شود. بیشترین مصرف شکر توسط خانوارها و سپس صنایع مختلف به خصوص صنایع غذایی است.

این صنعت، یکی از صنایع پرمصرف در انرژی است و همچنین ضایعاتی دارد که سبب آلودگی محیط زیست می‌شود، اما امروزه می‌توان علاوه بر روش‌های شیمیایی متداول، از راه‌های فراوری جدیدی بر مبنای تکنولوژی غشایی استفاده کرد و این مشکلات را برطرف نمود. تنوع محصولات تولید شده در این صنعت افزایش یافته است به طوری که می‌توان از ضایعات گیاه نیشکر به صورت بهینه استفاده کرده و محصولات جانبی فراوانی تولید نمود که به مصارف مختلف برسد.

با توجه به تمرکز کشور بر صادرات غیر نفتی و افزایش ارزآوری در این زمینه، تولید محصولات این صنعت می‌تواند رشد خوبی در کشور داشته باشد و با این افزایش می‌توان وابستگی کشور به واردات این محصول استراتژیک را کاهش داد.

وضعیت صنعت قند و شکر در ایران و جهان

مهمترین گام در تولید قند و شکر تأمین نهاده های اولیه آن یعنی چغندر قند و نیشکراست و از این جهت صنعت قند و شکر وابستگی شدید به بخش کشاورزی دارد و اثرات عوامل مؤثر در زراعت این محصولات مستقیماً به صنعت و سایر بخشهای وابسته منعکس شده و آنها را متأثر می سازد.

وضعیت صنعت شکر در جهان

در نقاط مختلف جهان و نسبت به شرایط آب و هوایی و امکانات طبیعی از دو محصول نیشکر و چغندرقند، شکر استحصال می‌شود. تولیدکننده‌های عمده شکر در جهان عبارتند از برزیل، هند، چین، تایلند و آمریکا هستند که از میان آنها برزیل و هند روی هم حدود ۴٠ درصد شکر جهان را تولید می‌کنند.

برزیل، تولیدکننده‌ای که هزینه تولید شکر آن از سایر کشورها پایین‌تر است، نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای در عرضه این کالا در جهان دارد. به علاوه در بلندمدت عواملی همچون سیاست‌‌گذاری دولت‌ها (مرتبط با بازار شکر) و چرخه تولید شکر در برخی از کشورهای بزرگ تولیدکننده نیشکر در آسیا نیز در تولید شکر و نوسانات قیمت آن نقش خواهند داشت.

چندین سال است برخی از تغییرات ساختاری روند معاملات شکر در جهان را دستخوش تغییر کرده است، عواملی که در سال‌های پیش رو نیز بر معاملات این کالا تاثیرگذار خواهند بود؛ از جمله افزایش تراکم صادرات از مناطق خاص (صادرکنندگان اندکی در سطح جهانی فعالیت می‌کنند) و کاهش حجم معاملات شکر سفید در سطح بین‌المللی.

وضعیت صنعت در کشور

ظرفیت سالانه تولیدی در کشور در مجموع حدود ٢.۵ میلیون تن است که تا کنون بیشترین تولید کل حدود ١.٣ میلیون تن در کشور بوده که متاثر میزان از تولید چغندر و نیشکر تولیدی است. این در حالی است که مصرف سالانه قند کشور در ایران حدود ٢.٢ میلیون تن است. به عبارت دیگر مصرف سرانه هر ایرانی حدود ٣٠ کیلوگرم است. در حال حاضر ۴۴ کارخانه تولید قند و شکر در کشور وجود دارد که ٩ کارخانه نیشکری و ٣۵ کارخانه چغندری هستند که از بین کل کارخانه های چغندری تنها ٢٧ کارخانه هم اکنون فعال هستند.

شکر از جمله کالاهای مصرفی در جهان است که تنها به مصرف سرانه خانوارها محدود نمی‌شود و به‌طور گسترده‌ای کاربردهای صنعتی را نیز شامل می‌شود.

از ابتدای سال ٢٠٢٠ میلادی، بحران شیوع ویروس کرونا در این بازار هم تاثیر گذاشت و توانست تولیدکنندگان بزرگ شکر در سطح جهان همچون برزیل، هند و تایلند را نیز با چالش جدی مواجه کند. در حال حاضر حدود ١١٠ کشور در جهان از هر دوی نیشکر و چغندر برای تولید شکر استفاده می‌کنند که البته نیشکر به‌طور متوسط حدود ٨٠ درصد از تولید جهانی قند و شکر را در سطح دنیا تشکیل می‌دهد. تا پایان ماه سپتامبر سال ٢٠٢٠ میلادی، با وجود بحران گسترده شیوع کووید-١٩ در جهان، کشورهای هند، برزیل، تایلند، چین، ایالات متحده آمریکا، مکزیک، روسیه، پاکستان، فرانسه و استرالیا جزو کشورهای برتر تولیدکننده جهان شناخته شده و حدود ٧٠ درصد از تولید جهانی این محصول را به‌خود اختصاص داده‌اند.

این در حالی است که محصولات قندی می‌توانند جایگزین‌های تولیدی مناسبی برای مواد‌غذایی مانند خوراک دام، فیبر و انرژی، به ویژه سوخت‌های زیستی (اتانول مبتنی بر شکر) و تولید همزمان برق (باگاس نی) باشند. در واقع، نیشکر به طور کلی به عنوان یکی از مهمترین و کارآمدترین منابع زیست توده برای تولید سوخت زیست‌محیطی در نظر گرفته می‌شود. طیف گسترده‌ای از مسائل زیست‌محیطی و اجتماعی با تولید و فرآوری شکر در ارتباط است و تولیدکنندگان محصولات شکر به علاوه شرکت‌های انرژی و مواد غذایی، به دنبال راه‌هایی برای رفع نگرانی‌های مربوط به تولید شکر، سوخت‌های زیست محیطی و پایدار هستند.

تبعات زیست ‌محیطی صنعت قند و شکر

صنعت تولید قند و شکر یکی از صنایع آب‌بر کشور است. این صنعت با تولید فاضلاب‌های آلوده به مواد آلی و شاخص‌های آلایندگی بالا، یکی از آلاینده‌ترین صنایع منابع آبی کشور محسوب می‌شود. درصورتی‌که قبل از دفع این فاضلاب‌ها به محیط‌زیست اقدامات لازم برای تصفیه آن‌ها صورت نگیرد، این صنعت می‌تواند هزینه‌های جانبی بسیاری را به جامعه تحمیل کند.

به‌طور میانگین کارخانه‌های فعال در کشور از نظر محیط‌زیستی حدود ۴۰ درصد ناکارآمد عمل می‌کنند و میانگین قیمت سایه‌ای تولید هر کیلوگرم (BOD شاخص اکسیژن‌خواهی بیولوژیکی) در صنعت قند و شکر حدود ۴٣٣ هزار و ٧۶٣ ریال است.

صنعت قند و شکر، پس از صنعت نساجی، دومین صنعت قدیمی ایران به حساب می‌آید. صنعت قند و شکر، با توجه به استراتژیک بودن و منبع ارزان تامین انرژی نسبت به سایر مواد غذایی، همواره مورد توجه و حمایت دولت بوده است. بیشترین مصرف‌کننده قند و شکر در درجه اول خانوارها و سپس صنایع غذایی و لبنی هستند. صنعت قند و شکر شامل تولید و فرآوری و بازاریابی محصولات ساکاروزی و فراکتوزی (ازجمله قند و شکر) می‌شود. در سطح جهانی، شکر عمدتا از نیشکر و چغندر قند استخراج می‌شود. اینکه قند و شکر از نیشکر تولید شود یا از چغندر قند، بستگی به آب‌وهوا و منطقه جغرافیایی دارد. در کشورهای استوایی که ۸۰ درصد قند و شکر جهان را تولید می‌کنند، نیشکر و در کشورهای معتدل اروپایی و آمریکایی که تولید ۲۰ درصد دیگر را شامل می‌شوند، چغندر قند پایه تولید شکر است. بیش از ۱۳۰ کشور نیشکر یا چغندر قند تولید می‌کنند که از این تعداد، ۱۰ کشور هر دو شکر را تولید می‌کنند.

نیشکر عموما یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین منابع تولید سوخت زیستی است. طیف وسیعی از مسایل زیست‌محیطی و اجتماعی با تولید و فرآوری شکر در پیوند است و زارعان نیشکر و چغندر قند علاوه بر شرکت‌های انرژی و غذایی، به‌دنبال راه‌هایی برای پرداختن به این دغدغه هستند.

با توجه به اینکه بخش بسیار زیادی از انتشارهای آلاینده‌های صنعتی به‌صورت مایع و به‌شکل فاضلاب هستند، دفع بی‌رویه و رهاکردن این آلاینده‌ها در محیط‌زیست و آبراه‌ها علاوه بر اینکه خطرات قابل‌ملاحظه‌ای برای اکوسیستم‌ها دارد، کیفیت حیات انسان‌ها را با ایجاد محدودیت بر دسترسی به منابع آبی پاک و باکیفیت تحت تاثیر قرار می‌دهد.

در میان صنایع فعال کشور، صنعت تولید قند و شکر که یکی از آب‌برترین صنایع است،‌ با تولید فاضلاب‌های آلوده به مواد آلی یکی از آلاینده‌ترین صنایع منابع آبی کشور نیز محسوب می‌شود. دفع بی‌رویه آلاینده‌های آبی منتشرشده توسط این صنعت در زمین‌های زراعی، آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌تواند موجب افزایش شاخص اکسیژن‌خواهی بیولوژیکی (BOD) این منابع شود. کاهش اکسیژن محلول در منابع آبی می‌تواند سبب افزایش بار میکروبی این منابع شود و درنتیجه هزینه‌های جانبی بسیاری را به جامعه تحمیل کند.

افت حجم تولید شکر جهانی

بین سال‌های ٢٠١٩ تا ٢٠٢٠ میلادی تخمین تولید جهانی شکر به حدود ١۶۶.٢ میلیون تن متریک رسید، چرا که کشورهای بزرگ تولیدکننده به دلیل عوارض ناشی از آب و هوا و افزایش حجم تولید اتانول، میزان تولید شکر خود را کاهش دادند. کشور برزیل نیز از جمله بزرگترین تولیدکنندگان شکر در جهان، به دلیل سودآوری تولید اتانول، حجم تولیدات شکر خود را محدود کرد و ٣۵ درصد از تولید خود را به شکر و ۶۵ درصد را به تولید اتانول اختصاص داد.

البته باید یادآور شد که عواملی همچون خشکسالی شدید و رطوبت هوا در برخی دیگر از مناطق جهان نیز باعث شد تا در طول سال‌های ٢٠١٩ تا ٢٠٢٠ میلادی تولید شکر با افت مواجه شود، به‌طوری‌که کشورهای هند، تایلند و منطقه اتحادیه اروپا حجم تولیدات شکر خود را به ترتیب تا حدود ٢٨.٩، ٣۴.٣ و ٨.٢ میلیون تن متریک پایدار نگاه دارند. تمامی این عوامل به همراه شیوع گسترده ویروس کرونا دست به‌دست هم دادند تا از ابتدای سال ٢٠٢٠ میلادی قیمت جهانی شکر نیز بیش از ۶ درصد کاهش پیدا کند. در واقع می‌توان گفت این اپیدمی در فصل گذشته ٢.۵ میلیون تن به میزان تقاضای مصرف شکر آسیب رسانده که اتحادیه اروپا در این امر پیش رو بوده و با کاهش مصرف بیش از ۵٠٠ هزار تن مواجه شده است.