بررسی صنعت حمل و نقل (بخش دوم)

شبکه حمل و نقل در ایران
جاده
جاده‌ها متداول‌ترین راه حمل‌ونقل در ایران هستند و برای پاسخگویی به نیاز‌های وارداتی ایران توسعه داده شده‌اند.
صادرات محصولات صنعتی و کشاورزی ایران و واردات کالا‌های سرمایه‌ای، فلزات و مواد غذایی از مسیر جاده‌ای انجام می‌شود. ایران از طریق خطوط جاده‌ای دسترسی خوبی به همسایگان دارد و از طریق آن‌ها به سایر کشور‌های خاورمیانه، آسیای مرکزی و آسیای جنوب شرقی دسترسی پیدا می‌کند. ایران مسیر ترانزیت مهمی برای هفت همسایه خود محسوب می‌شود. مهم‌ترین عامل تهدیدکننده شبکه جاده‌ای ایران، نرخ بالای تصادفات است که باعث خسارات زیاد و تأخیر در انتقال کالا‌ها می‌شود.
ایران دومین نرخ مرگ‌ومیر براثر تصادفات جاده‌ای را در منطقه خاورمیانه دارد و از این لحاظ در جهان در رتبه هشتم قرار دارد. رانندگی نامناسب، تعمیر و نگهداری ناکافی جاده‌ها و وجود وسائل نقلیه غیر ایمن از جمله دلایل بالا بودن میزان تصادف در ایران است.
ریل
شبکه ریلی بخش مهمی از حمل‌ونقل بار در ایران را برعهده دارد و خطوط آهن ایران ارتباطات خوبی با شبکه ریلی همسایگان دارند. بر اساس پیش‌بینی ما، این شبکه از سهم ۳۵ درصدی در بازار حمل‌ونقل بار ایران برخوردار خواهد بود.
عمدتاً کالا‌های کانتینری مثل محصولات صنعتی و کشاورزی، سوخت و پنبه از طریق خطوط ریلی حمل‌ونقل می‌شوند. انتظار می‌رود با افزایش سرمایه‌گذاری داخلی در این بخش، وضعیت خطوط ریلی بهبود پیدا کند و جایگاه ایران به‌عنوان محور مسیر‌های تجاری بین اروپا و آسیا تقویت شود.
طول خطوط ریلی ایران در حال حاضر ۸۴۸۴ کیلومتر است که ۹۴ کیلومتر از این رقم خطوط پهن و بقیه خطوط استاندارد معمولی هستند. ایران طولانی‌ترین شبکه ریلی در خاورمیانه را دارد. تهران از طریق ریل به بیشتر شهر‌های مهم مثل تبریز، شیراز، مشهد و زاهدان و بندر‌های مهمی مثل بندرعباس و بندر امام خمینی متصل شده است.
ایران از طریق شبکه ریلی خود به پنج کشور همسایه متصل است، اما فقط با ترکیه و عراق تطابق ریلی دارد. هماهنگ نبودن شبکه ریلی ایران با سه کشور دیگر باعث تأخیر در حمل کالا و افزایش هزینه‌ها می‌شود. به‌علاوه، شبکه ریلی ایران عمدتاً فرسوده است و نیاز به سرمایه‌گذاری دارد. کیفیت پایین ریل‌ها باعث کاهش سرعت قطار‌ها و افزایش خطر حوادث شده است. انتظار می‌رود در میان‌مدت، با سرمایه‌گذاری چینی‌ها کیفیت شبکه ریلی ایران افزایش یابد. دو کشور توافق‌هایی را برای توسعه خطوط سریع‌السیر، برقی سازی خطوط و ریل‌گذاری جدید امضا کرده‌اند.
هوا
بخش حمل‌ونقل هوایی ایران سال‌هاست تحت تحریم قرار دارد و به همین دلیل شرکت‌های هواپیمایی داخلی نتوانسته‌اند ناوگان فرسوده خود را نوسازی کنند. در نتیجه، شاهد ضعیف بودن استاندارد ایمنی در این حوزه هستیم و بخش حمل‌ونقل هوایی ایران نتوانسته است ارتباطات بین‌المللی خود را به‌خوبی توسعه دهد.
ایران تعداد زیادی فرودگاه دارد. شلوغ‌ترین فرودگاه‌ها در تهران مستقر هستند. حمل‌ونقل هوایی در داخل ایران فعال است و هر روز پرواز‌های بسیاری بین شهر‌های مختلف انجام می‌شود.
مشکلات امنیتی و زیرساخت نامناسب، موانع توسعه حمل‌ونقل هوایی بار در ایران هستند. ایران در مقایسه با دیگر کشور‌های منطقه، جایگاه متوسطی از نظر حمل‌ونقل هوایی بار دارد. ایران از این نظر در رتبه ۸ خاورمیانه و شمال آفریقا قرار گرفته است.
کشتیرانی
تحریم‌ها ضربه سختی به بندر‌های ایران زده‌اند. تحریم‌ها به طور خاص فعالیت بندر‌های ایران و خطوط کشتیرانی دولتی را هدف قرار داده‌اند. شرکت‌های کشتیرانی بین‌المللی نیز براثر تحریم‌ها از ورود به بندر‌های ایران منع شده‌اند که این مسأله موجب محدود شدن تجارت دریایی ایران شده است.
درعین‌حال ایران بندر‌های مهمی در حاشیه خلیج‌فارس و دریای خزر دارد و از این طریق با مسیر‌های تجارت دریایی در ارتباط است. بندر‌های دریای خزر نقش مهمی در واردات غلات به ایران از روسیه و قزاقستان دارند. نفت که مهم‌ترین کالای صادراتی ایران است از طریق ترمینال‌های نفتی خارک، سیری، لاوان، بندرعباس و عسلویه صادر می‌شود.
در صنعت حمل و نقل، به استثنای کامیون، حالت های اصلی حمل و نقل کالا خدمات مسافری را نیز ارائه می دهند؛ که در این میان حمل و نقل هوایی به دلیل توانایی ارائه حمل و نقل نسبتا سریع در مسافت های طولانی، مسافرت هوایی را به گزینه ای برتر از سرویس مسافرت ریلی و آبی تبدیل می کند.
حمل و نقل به ترتیب مزیت
سرویس راه آهن از نظر مالی نسبت به حمل و نقل هوایی برای سرویس دهی در محل های با تراکم جمعیت بالا، بسیار مقرون به صرفه است. هم چنین راه آهن گزینه دیگری برای جا به جایی مسافرین به همراه اتومبیل های شخصی در جابه‌جایی محلی فراهم می کند.
از مزایای مرتبط با حمل ونقل عمومی راه آهن و اتوبوس در مناطق با تراکم بالا، کاهش ازدحام ترافیک و کاهش انتشار آلاینده ها است. البته در نقطه مقابل، تقاضای مسافران برای حفظ حریم خصوصی و انعطاف پذیری برنامه ریزی، استفاده خصوصی از اتومبیل را به گزینه ای مناسب تر برای رفت و آمد محلی تبدیل می کند.
تاثیر صنعت حمل و نقل بر سایر صنایع
عملکرد شرکت ها در صنعت حمل و نقل نسبت به نوسانات درآمد شرکت و قیمت خدمات حمل و نقل بسیار حساس است.
از عوامل اصلی تاثیرگذار بر درآمد شرکت ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
١. هزینه های سوخت ٢. هزینه های نیروی کار ٣. تقاضای خدمات ۴. رویداد های ژئوپلیتیک ۵. مقررات دولتی
بسیاری از این عوامل به هم پیوسته اند.
به عنوان مثال، اگر دولت ایالات متحده قوانینی را تصویب کند که دریافت گواهینامه رانندگی تجاری را برای مردم دشوارتر کند، این امر باعث کاهش تعداد رانندگان می شود و هزینه استخدام رانندگان را افزایش می دهد.
بر این اساس هزینه حمل و نقل توسط کامیون ها به همین نسبت افزایش خواهد داشت و یک هزینه مازاد برای حمل و نقل به شرکت ها تحمیل خواهد کرد. همین هزینه مازاد بر قیمت محصول نهایی تاثیر گذاشته و این افزایش قیمت و هزینه به صورت زنجیره وار ادامه خواهد داشت.
تاثیر دولت ها بر صنعت حمل و نقل
در قرن بیستم، بسیاری از کشور ها خدمات حمل و نقل دولتی ارائه می دادند. مالکیت بخش های های صنعت حمل و نقل، به دولت ها قدرت ارائه خدمات جهانی با نرخ مقرون به صرفه را می داد.
کشور های دیگر مانند ایالات متحده مقررات اقتصادی را بر عملیات حمل و نقل خصوصی اعمال کردند. نقش دولت های محلی ایالات متحده در تامین حمل و نقل عمومی مانند سایر کشور ها بود. معمولا شهرداری های ایالات متحده خدمات ریلی و اتوبوس محلی را در اختیار داشتند و از آن استفاده می کردند. مقررات خدمات حمل و نقل ایالات متحده از دهه ١٩٢٠ تا اواسط دهه ١٩٧٠ رقابت حمل و نقل را محدود کرده ونرخ ها را در مسیر ها تعیین می کرد.
دلیل محدود کردن رقابت در حمل و نقل ریلی، هوایی و آبی توسط دولت ها این بود که هزینه های بالا آن ها را مستعد رقابت مخرب نکند. رقابت در این نوع بازار ها منجر به ورشکستگی شرکت های حمل و نقل می شود؛ زیرا شرکت ها هنگام مواجهه با فشارهای رقابتی قیمت، دیگر قادر به تامین هزینه نیستند.
این مقررات در دستیابی به اهداف سیاست گذاران در جلوگیری از رقابت قیمتی مخرب و ارائه خدمات گسترده شبکه ای با قیمت های مقرون به صرفه نقش داشته است.
به عنوان مثال، حداقل نرخ برای حمل و نقل راه آهن برای جلوگیری از ورشکستگی این شرکت ها اعمال شد. هم چنین رویکرد نظارتی متفاوتی برای شرکت های هواپیمایی اتخاذ شد؛ زیرا آن ها برای سرویس دهی به مکان های کم تقاضا در مقابل مکان های با تقاضای زیاد به نرخ بیشتری نیاز داشتند. در مقایسه با سایر بخش ها، کشتی های اقیانوس پیما کنترل کمتر دولت بر نرخ ها را تجربه می کنند تا ترانزیت و تجارت خارجی مقرون به صرفه باشد.
پتانسیل‌های ویژه گروه حمل ‌و‌ نقل
با افزایش رقابت در بخش حمل‌ونقل، شرکت‌های درگیر باید فناوری‌های جدید موجود را به ‌کارگیرند و کیفیت خدمات خود را به‌طور گسترده بهبود بخشند تا بتوانند در چرخه تجارت باقی بمانند. حمل ‌و نقل بخش قابل‌‌ توجهی از اقتصاد هر کشور را شامل می‌شود. رمز موفقیت در تجارت حمل‌ونقل ارائه مقرون‌ به‌ صرفه‌ترین، انعطاف‌پذیرترین و کارآمدترین خدمات است.
به همین علت شرکت‌های حمل‌ونقل لزوما باید آخرین تکنولوژی‌ها را دنبال کنند و از استراتژی‌هایی پیروی کنند که بُعد رقابت‌پذیری را در سایر شرکت‌های گروه افزایش دهد. صنعت حمل‌ونقل در هر کشوری، نه ‌تنها به ‌خودی ‌خود تولید خدمت کرده و به‌ طور مستقیم در رشد اقتصادی نقش اساسی دارد بلکه بر توسعه دیگر بخش‌های اقتصادی هم تاثیرگذار است. از همین رو ارزش ‌افزوده ایجاد شده در بخش حمل‌ و نقل به‌ عنوان یک بخش زیربنایی، از معیارهای رشد و توسعه اقتصادی کشورها دانسته می‌شود.
نقاط قوت
در توصیف نقاط قوت این صنعت می‌توان به گستردگی شبکه‌ حمل‌ونقل، زیرساخت‌های مناسب، نیروی انسانی متخصص و کارآمد و سوخت ارزان اشاره کرد.
نقاط ضعف
نبود استانداردهای ایمنی، فرسودگی ناوگان‌ها، امتناع از پذیرش ناوگان دریایی و هوایی ایران در بسیاری از کشورها، آلایندگی بیشتر نسبت به متوسط جهانی، ناکارآیی به دلیل محدود بودن به بازارهای داخلی، بهره‌وری پایین، انحصار دولتی، وابستگی تکنولوژیک به خارج از کشور، سرعت‌پایین تخلیه و بارگیری از نقاط ضعف این صنعت به‌شمار می‌روند.
فرصت‌ها
از سویی موقعیت ژئوپلیتیک ایران در منطقه، توانایی رسیدن به هاب لجستیک منطقه، توانمندی در ارائه خدمات تعمیرات و نگهداری به کشورهای منطقه، اشتغال‌زایی بالا و ارزش‌افزوده مناسب، نفوذ سیاسی و اقتصادی هرچه بیشتر در کشورهای اطراف فرصت مغتنمی را برای توسعه حمل و نقل فراهم آورده است.
تهدید‌ها
در نقطه مقابل اما عدم سرمایه‌گذاری مناسب و کافی، تحریم‌های بین‌المللی، عدم دسترسی به امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به روز، عدم رقابت‌پذیری با شرکت‌های بین‌المللی، جایگزینی مسیرهای ترانزیتی و تصاحب بازارهای منطقه از سوی کشورهای همسایه و فرصت سوزی برخی مدیران ناکارآمد داخلی بی شک آینده این صنعت را تهدید می‌کند.
حمل‌ونقل زمینی: جاده‌ها متداول‌ترین راه حمل‌ونقل در ایران هستند و برای رفع نیازهای وارداتی توسعه داده‌ شده‌اند. طی سال گذشته میلادی، حدود ۶۵ درصد از کل حمل‌ونقل بار در ایران از طریق جاده‌ها صورت گرفته و پیش‌بینی می‌شود در سال ٢٠٢٩ میلادی این میزان به ٧١ درصد افزایش یابد.
ایران از طریق خطوط جاده‌ای دسترسی مناسبی به کشورهای همسایه دارد و به ‌واسطه آنها می‌تواند به سایر کشورهای خاورمیانه، آسیای مرکزی و آسیای جنوب شرقی دسترسی پیدا کند. در حال حاضر صادرات بخش اعظم محصولات صنعتی و کشاورزی ایران و واردات مواد غذایی و کالاهای سرمایه‌ای از مسیر زمینی- جاده‌ای صورت می‌پذیرد.
ضمن اینکه ایران مسیر ترانزیت خوبی با کشورهای همسایه به‌ ویژه با کشورهای عراق، ترکیه و افغانستان دارد. شرکت‌های گروه حمل‌ونقل زمینی شامل «حفارس»، «حپترو» و «حتوکا» هستند. حمل‌ونقل بین‌المللی خلیج‌ فارس «حفارس»: بزرگ‌ترین و با ارزش‌ترین سهم در گروه حمل‌ونقل جاده‌ای است.
این شرکت با شرکت بازرگانی دولتی ایران همکاری نزدیکی دارد و وظیفه حمل‌ونقل گندم، آرد، برنج، شکر خام، روغن خام و دانه‌های روغنی را در سراسر ایران بر عهده دارد. «حفارس» بزرگ‌ترین ناوگان جاده‌ای را در اختیار دارد و با اینکه از قراردادها و سود قابل‌توجهی برخوردار است اما به دلیل فشار فروش در بورس، این سهم از اواسط مرداد سال گذشته تا امروز، وضعیت مطلوبی را تجربه نکرده است. ۴٩ درصد از سهام شرکت نیز شناور است.
تکنولوژی های روز دنیا در زمینه حمل و نقل
اتومبیل های خودران
خودروهایی که در آن خبری از راننده نیست و از این رو به آن ها “خودروهای بدون راننده” نیز گفته می شود. به گفته تحلیلگران، این اتومبیل ها می توانند علاوه بر کاهش هزینه های مسافرت، نقشی تاثیرگذار را در کاهش تلفات ناشی از تصادفات رانندگی ایفا کنند و از این رو، پیش بینی می شود که با استقبال خوبی از سوی خریداران همراه شوند.
شرکت های بزرگی همچون گوگل، تسلا، اپل، اوبر و غیره در حال کار بر روی این خودروها و توسعه تکنولوژی های مرتبط با آن هستند که البته شرکت گوگل، یک گام از بقیه جلوتر است و هم اکنون خودروهای این شرکت در حال گذراندن مراحل آزمایشی خود در برخی ایالت های آمریکا هستند.
بر اساس مطالعات صورت گرفته، اگر ٩٠ درصد از خودروهای موجود در آمریکا از نوع خودران باشند، تعداد تصادفات رانندگی از ۶ میلیون نفر در سال به ١.٣ میلیون و تعداد مرگ و میر ناشی از آن نیز از ٣٣ هزار به حدود ١١ هزار نفر خواهد رسید. جدای از این موارد، اتومبیل های بدون راننده از کمترین میزان آلایندگی برخوردارند و می توانند جهانی عاری از گازهایی همچون کربن را برای زندگی ما انسان ها به ارمغان آورند.
اتومبیل های پرنده
اگرچه تکنولوژی ساخت این خودروها در مراحل مقدماتی و ابتدایی خود به سر می برد اما قطعاً طی سال های آتی، کمپانی های فعال در این عرصه، حرف های زیادی برای گفتن خواهند داشت. جالب است که بدانید یکی از افراد مصمم برای تولید چنین خودروهایی، یکی از بنیانگذاران گوگل به نام بری پیج است.
که اخیراً مبلغی حدود ١٠٠ میلیون دلار را در این زمینه سرمایه گذاری کرده و حمایت خود را از دو استارت آپی که در این زمینه فعال هستند، اعلام کرده است. در حال حاضر، این دو استارت اپ یعنی Zee.Aero و Kitty Hawk که بعنوان پیشگامان این عرصه محسوب می شوند، هیچ حرفی از زمان آماده شدن اتومبیل ها خود نزده اند، اما شنیده ها حاکی از این است که نمونه های اولیه این خودروها توانسته اند آزمایش های خود را با موفقیت پشت سر بگذارند.
از دیگر استارت آپ های درگیر در این زمینه می توان به Terrafugia اشاره کرد که اخیراً اعلام کرده است قصد دارد تا خودروی پرنده خود را که FT-X نام دارد، در سال ٢٠٢۵ رونمایی و در آسمان به پرواز درآورد.
پهپادهای مسافربری خودران
اولین نمونه از این پهپادها توسط یک شرکت چینی به نام EHang رونمایی شد که مورد توجه بسیاری از علاقه مندان نیز قرار گرفت. این پهپاد ١٨۴ نام دارد و از جمله مشخصات آن می توان به قد یک متر و پنجاه سانتیمتری و وزن ٢٠٠ کیلوگرمی اشاره کرد که می تواند افرادی تا وزن ١٠٠ کیلوگرم را تحمل و جابجا کند. انرژی این پرنده ماشینی به طور کامل از طریق الکتریسیته تامین می شود و می تواند به لطف ملخ های قدرتمند خود، با سرعت ١٠٠ کیلومتر در ساعت و به مدت ٢٣ دقیقه، شما را از نقطه ای به نقطه دیگر جابجا کند.
روش کار با این پهپاد نیز بسیار ساده است به طوری که به محض سوار شدن، کاربر از طریق اپلیکیشن ویژه ای که برای این دستگاه طراحی شده است، مسیر را مشخص می کند و با زدن دکمه ویژه سفر را آغاز می کند.
خودروهای الکتریکی
چند سالیست که خودروهای الکتریکی خود را در کنار اتومبیل هایی با سوخت های فسیلی جا کرده اند و استقبال قابل توجه خریداران از این خودروها، بسیاری از کمپانی های بزرگ دنیا از قبیل تسلا، بنز، اپل، بی ام و، آئودی، پورشه، مازراتی و اخیرا نیز LeEco را بر این داشته است تا با تولید محصولاتی قابل رقابت، سهمی را از این سفره پهن شده به خود اختصاص دهند.
همانطور که اشاره کردیم، در این خودروها به جای سوخت های فسیلی از الکتریسیته استفاده می شود و همین امر می تواند به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در جو و به تبع، داشتن زمینی سبزتر بیانجامد. در این بین، شرکت تسلا روند رو به رشدی را در طی سال های اخیر طی کرده و اخیراً با رونمایی از خودروی الکتریکی مدل ٣ توانست به محبوبیت خارق العاده ای دست یابد به طوری که تعداد درخواست ها برای خرید این خودرو موجب شگفتی مدیرعامل این کمپانی یعنی آقای ایلان ماسک شده است.
هواپیماهای الکتریکی
همانند خودروهای الکتریکی، هواپیماهای الکتریکی نیز در آینده ای نزدیک به خط تولید راه خواهند یافت و بر فراز سر ما به پرواز در خواهند آمد. در همین رابطه، سازمان ناسا و برخی شرکت های فعال در صنعت هواپیماسازی تلاش های خود را برای توسعه سیستم های پیشرانش الکتریکی آغاز کرده اند و پیش بینی می شود. که این هواپیماها با ویژگی هایی همچون الکتریکی و کم صدا بودن، نقشی تاثیرگذار را در تحول آینده حمل و نقل ایفا کند.

واحد تحلیل پایگاه خبری https://bazaar-news.ir/