محصولات آروماتیک در دنیا اهمیت و جایگاه بسیار بالا در صنعت و زندگی روزمره مردم دارد. ساختارهای آروماتیکی طی فرآیندهایی تبدیل به موادی می شود که رفع کننده نیاز اولیه جوامع بشری در عصر حاضر است. صنایع بهداشتی، کشاورزی، غذایی، دارویی و بسیاری دیگر از صنایع بدون مواد اولیه آروماتیک قادر به ادامه فعالیت نیستند. مواد آروماتیک اساس اولیه و مبنای تولید طیف وسیعی از محصولات از تولید قطعات هواپیما گرفته تا مواد دارویی بسیار پرمصرف نظیر آسپرین و استامینوفن است.
به تمام فرآورده هایی که در آنها یک حلقه بنزنی وجود دارد، مواد آروماتیک گفته می شود. عمده این مواد شامل بنزن، تولوئن و زایلین ها (ارتوزایلین، متازایلین و پارازایلین) است که کاربردهای بسیار گسترده ای دارد.
در حال حاضر چهار شرکت پتروشیمی اصفهان (آروماتیک اول)، پتروشیمی بندرامام (آروماتیک دوم)، پتروشیمی بوعلی سینا (آروماتیک سوم) و پتروشیمی نوری (آروماتیک چهارم) تولیدکنندگان عمده محصولات آروماتیک در ایران هستند. ظرفیت تولید آروماتیک در ایران به ترتیب شرکت‌های بالا، ۲۰۰هزارتن، ۳۷۰هزارتن، ۶۱۰هزار تن و ۱.۲۸۰ هزار تن در سال و در مجموع ظرفیت کل کشور ۲.۴۶۰ هزار تن در سال است.
پارازایلین، ارتوزایلین، بنزن و تولوئن محصولات تولیدی واحد آروماتیک است. محصول پارازایلین در تولید الیاف مصنوعی، رزین‌ها، پلی‌استرها و پلی‌اکریل‌ها استفاده می‌شود. محصول بنزن در تولید استایرن، مواد اولیه شوینده‌ها، نرم‌کننده‌ها، حشره‌کش‌ها و رنگ‌ها استفاده می‌شود. محصول ارتوزایلین برای ساخت نرم‌کننده‌ها، سموم دفع آفات و رنگ به کار می‌رود. ضریب تعیین قیمت تولوئن و زایلین‌ها با نفت براساس داده‌های ۱۵ ساله، ۹۵ درصد ولی در رابطه با بنزن ۸۰ درصد است.
بنزن
بنزن سبک‌ترین آروماتیک است. مهم‌ترین کاربرد آن در تولید استایرن، مواد اولیه لاستیک‌ها و در تولید LAB و مواد اولیه شوینده‌ها است. پیش‌بینی می‌شود میزان تقاضای بنزن به ۵٠.۴ میلیون تن در سال تا سال ۲۰۲۱ برسد. پنج واحد تولیدکننده بنزن در کشور، پتروشیمی نوری ۳۳۰ هزار تن، بوعلی سینا ۱۷۹ هزار تن، بندرامام ۲۳۰ هزار تن، پتروشیمی تبریز ۵۵ هزار تن و پتروشیمی اصفهان ۱۳ هزار تن هستند. مصرف‌کنندگان عمده بنزن در کشور، پتروشیمی پارس با مصرف ۴۸۰ هزار تن، پتروشیمی تبریز ۷۹ هزار تن که بخشی از آن را خود تولید می‌کند، پتروشیمی کارون ۲۸ هزار تن، پتروشیمی بیستون ۱۵ هزار تن و سرمایه‌گذاری صنایع شیمیایی ایران با ۱۲ هزار تن مصرف در سال، هستند. ۴۹ درصد از بنزن تولیدی کشور، صرف تولید استایرن می‌شود.
پارازایلین و ارتوزایلین
زایلن‌ها در رتبه دوم میزان تولید و مصرف آروماتیک‌ها بعد از بنزن قرار دارند. زایلن‌های تولیدی، ۸۲ درصد به پارازایلین، ۶ درصد به ارتوزایلین و یک درصد به متازایلین و ۱۱ درصد مابقی به دیگر ترکیبات تبدیل می‌شود. میانگین هزینه تولید هر تن پارازایلین، با احتساب نفت ۵۳ دلار، حدود ۸۰۰ دلار است که مناطق مختلف از مزیت رقابت یکسانی در تولید آن برخوردار هستند.
در واقع چین بزرگترین مصرف‌کننده پارازایلین است که به سمت خودکفایی و حتی صادرات به برخی از کشورهای اروپایی می‌رود. آمریکای شمالی چون بیشتر تولید خود در تولوئن را به بالا بردن عدد اکتان بنزین تخصیص می‌دهد، اقدام به واردات پارازایلین می‌کند. پیش‌بینی می‌شود مقدار تقاضا برای مخلوط زایلن تا سال ۲۰۲۱ به ۶۴.٣ میلیون تن برسد که سهم پارازایلین ۴۶.۴ میلیون تن خواهد بود. مجتمع پتروشیمی نوری ۷۵۰ هزار تن در سال، بندر امام با ۱۸۰ هزار تن، بوعلی سینا با ۴۰۰ هزار تن و اصفهان نیز با ۴۴ هزار تن در سال مجموعا ۱۳۷۴ هزار تن در سال ظرفیت اسمی تولید پارازایلین در کشور را شامل می‌شوند.
همچنین چهار مجتمع نوری با ۱۰۰ هزار تن، بندر امام با۱۴۰هزار تن، بوعلی سینا با ۳۰ هزار تن و همچنین اصفهان با ۲۲ هزار تن در سال ظرفیت سالانه ۱۵۲ هزار تن ارتوزایلین را در کشور ایجاد کرده‌اند. بزرگترین مصرف‌کننده پارازایلین در کشور، پتروشیمی تندگویان با ۴۹۸ هزار تن مصرف از پتروشیمی بوعلی سینا و بندر امام و بزرگترین مصرف‌کننده ارتوزایلین پتروشیمی فارابی با ۴۸ هزار تن در سال است.
بزرگترین تهدید برای تولید پارازایلین برای ایران در منطقه، عربستان است که آرامکو تا پایان سال ۲۰۲۱ به ظرفیت ۶۲۵ هزار تن پارازایلین خواهد رسید. پارازایلین در تولید پلی‌استر کاربرد دارد و پلی‌استرها نیز در صنعت نساجی و به‌عنوان الیاف مصنوعی مورد استفاده قرار می‌گیرند. به همین سبب بازار پلی‌استر ارتباط تنگاتنگی با شرایط اقتصادی هر منطقه دارد. پلی اتیلن ترفتالات از دیگر محصولات این زنجیره بوده که در صنایع بسته‌بندی برای تولید بطری‌های نوشابه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تولوئن
یکی از کاربردهای عمده این ماده، استفاده از آن به‌عنوان حلال در صنایع مختلف از جمله رنگ و رزین است. در منطقه آمریکای شمالی از تولوئن به مقدار قابل توجهی به‌عنوان بالابرنده عدد اکتان بنزین استفاده می‌شود. با توجه به اینکه میزان تقاضای دو آروماتیک بنزن و پارازایلین در قیاس با تولوئن بیشتر است به همین منظور بخش عمده‌ای از تولوئن حدود ۶۵ درصد به بنزن و زایلن و بخش دیگر به تولوئن دی ایزوسیانات(TDI) که در تولید روکش‌ها و پوشش‌ها، درزگیر و چسب‌ها کاربرد دارد، تبدیل می‌شود.
ایران نیز در دو مجتمع پتروشیمی اصفهان و تبریز قابلیت تولید تولوئن را دارد. پتروشیمی اصفهان با ظرفیت اسمی ۷۲ هزار تن در سال و همچنین پتروشیمی تبریز نیز با ظرفیت ۲ هزار تن در سال تولیدکنندگان تولوئن در کشور هستند. پتروشیمی کارون، تنها تولیدکننده TDI کشور به ظرفیت اسمی ۴۰ هزار تن در سال است که ۲۵هزار تن تولوئن مورد نیاز خود را نیز از پتروشیمی بندرامام تامین می‌کند.
پیش‌بینی می‌شود مقدار تقاضای تولوئن تا سال ۲۰۲۱ به ۵٠.۴ میلیون تن در سال برسد. مهم‌ترین منبع تامین تولوئن در جهان، ریفرمت است که ۷۵ درصد از تولید جهان بر این اساس تولید می‌شود: ۲۰درصد از بنزین پیرولیز و ۵ درصد مابقی از استایرن و زغال‌سنگ.
سایر محصولات جانبی تولیدی که در پتروشیمی نوری و بوعلی سینا یکسان است، عبارتند از برش سنگین و سبک. برش سنگین در تولید گازوئیل کاربرد دارد، ظرفیت پتروشیمی نوری ١.٩ میلیون تن و پتروشیمی بوعلی ۴۸۸ هزار تن است. برش سبک هم خوراک واحدهای الفینی است که ظرفیت‌ها به ترتیب ۳۸۰ و ۳۵۰ هزار تن در سال است.
شرکت پتروشیمی نوری
شرکت پتروشیمی نوری عنوان بزرگترین تولیدکننده مواد آروماتیکی جهان با ظرفیت ۴.۵ میلیون تن در سال دارای دو نوع محصول اصلی و میانی است که پارازایلین، ارتوزایلین و بنزن محصولات اصلی و برش سنگین، آروماتیک سنگین، رافینیت، برش سبک، گاز مایع و پنتان، ولات فرعی آن را تشکیل می‌دهد.
محصولات فرعی این مجتمع نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین خوراک‌های واحدهای الفینی و قابل استفاده در صنایع پالایشگاهی نفت است. خوراک مجتمع پتروشیمی نوری، میعانات گازی و بنزین‌پیرولیز است که از پارس جنوبی و پتروشیمی جم تامین می‌شود. شرکت پتروشیمی نوری، مالک پتروشیمی هنگام است که، ظرفیت تولید ١.١ میلیون تن اوره را در سال دارد، در سال اول ۴۰۰میلیارد تومان و در سال بعد ۱۴۰۰میلیارد تومان سودخالص داشته باشد که در بخش سایر درآمدهای غیرعملیاتی پتروشیمی نوری، خود را نشان خواهد داد.
شرکت پتروشیمی بوعلی سینا
شرکت پتروشیمی بوعلی سینا ظرفیت ١.٧ میلیون تن در سال را دارد. خوراک مصرفی آن، نفتای سبک و سنگین و بنزین پیرولیز است؛ که از شرکت ملی نفت، شرکت پالایش نفت آبادان و پتروشیمی امیرکبیر تامین می‌شود و طی فرآیندهای موجود در واحدهای عملیاتی مختلف به محصولات با ارزش و سودآور آروماتیکی نظیر پارازایلین و ارتوزایلین و بنزن تبدیل می‌شود. در حال حاضر ظرفیت اسمی تولید مجتمع معادل یک میلیون و ۷۴۱ هزار تن در سال بوده که شامل پارازایلین، بنزن، ارتوزایلین، آروماتیک سنگین، برش سبک و سنگین، برش پنتان، رافینیت و گاز مایع است.
سرویس‌های جانبی مورد نیاز شامل آب بدون املاح، برق، بخار و… توسط مجتمع فجر تامین می‌شود. پتروشیمی بوعلی در ابتدای سال ١١.۴ درصدی پتروشیمی تندگویان خریداری کرده است که امسال، ۱۰۰میلیارد نومان و سال بعد ۱۵۰میلیارد تومن سود حاصل از سرمایه‌گذاری از این محل شناسایی خواهد کرد و ۲۶۵۰ میلیارد تومان، طلب از هلدینگ خلیج‌فارس دارد که از طریق پتروشیمی تندگویان، بندرامام و بازرگانی پتروشیمی تسویه خواهد شد و نکته مهمی برای شرکت است.
ظرفیت تولید پتروشیمی بندر امام در کل ٢.٨ میلیون تن و پتروشیمی اصفهان ۲۳۸هزار تن است. شرکت پتروشیمی بندرامام شرکت پتروشیمی ایرانی است، که در زمینه تولید مواد شیمیایی، آروماتیک‌ها، پلیمرها و ال‌پی‌جی فعالیت می‌کند.
این شرکت در سال ۱۳۵۲ از مشارکت شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و شرکت میتسویی تحت نام شرکت پتروشیمی ایران و ژاپن شکل گرفت، ولی در سال ۱۳۶۵ در پی کناره‌گیری شرکت میتسویی از پروژه ساخت مجتمع، کلیه سهام آن توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران خریداری و نام آن به شرکت پتروشیمی بندرامام تغییر پیدا کرد.
محصولات اصلی صنعت پتروشیمی با عنوان اتیلن ، پروپیلن ، بوتادین ، بنزن ، تولوئن و زایلین ها در این مجتمع تولید شده و عمدتا” به محصولات میانی و فرآورده های نهائی همچون پلی اتیلن سبک ، پلی اتیلن سنگین ، لاستیک مصنوعی ، پلی وینیل کلراید ، پارازایلین و MTBE تبدیل میگردند.
شرکت پتروشیمی نوری با ظرفیت اسمی ۴.۴۵٨ هزار تن در سال در رده اول صنعت تولید مواد آروماتیک قرار داشته و شرکت پتروشیمی بوعلی سینا، شرکت پتروشیمی بندر امام و شرکت پتروشیمی اصفهان به ترتیب در رده‌های بعدی این صنعت قرار دارند. این با توجه به سهم ٢١ درصدی از فروش کل مجموعه شرکت پتروشیمی خلیج فارس به عنوان یکی از وزنه‌های مهم و سرآمد در عرصه تولید محصولات پتروشیمی در شرکت پتروشیمی خلیج فارس است.
محصول پارازایلین مهم‌ترین و با ارزش‌ترین محصول مجتمع‌های آروماتیکی بوده و مبنای مقایسه و تعیین جایگاه آنها در صنعت، میزان تولید این محصول است. از آنجا که یکی از اهداف بنیادین طرح آروماتیک چهارم به دست آوردن سهم بیشتری از بازار مواد آروماتیکی جهان است، مجتمع پتروشیمی نوری (برزویه) با ظرفیت تولید ٧۵٠ هزار تن در سال پارازایلین، یکی از بزرگترین مجتمع‌های تولیت مواد آروماتیک جهان می‌باشد. در این خصوص می‌توان به شرکت‌های سانگ یانگ کره جنوبی با ظرفیت تولید ۶٠٠ هزار تن در سال و شرکت تولید مواد آروماتیک کویت (KARO) با ظرفیت تولید ٨٢٠ هزار تن در سال از این محصول اشاره نمود.
طرح آروماتیک چهارم به عنوان بزرگترین مجتمع پتروشیمیائی تولید آروماتیک جهان، از جمله طرح‌های استراتژیک شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران می‌باشد که در عسلویه و در منطقه ویژه انرژی پارس واقع در حاشیه خلیج فارس احداث شده است. خوراک این طرح از میعانات گازی منطقه پارس جنوبی و بنزین پیرولیز طرح الفین دهم تأمین می‌گردد. محصولات اصلی این مجتمع شامل تولید سالیانه ٧۵٠ هزارتن پارازیلین، ۴٣٠ هزار تن بنزن و ١٠٠ هزار تن ارتوزایلین بوده و به عنوان ماده اولیه واحدهای PET/PTA,DMT,PA/DOP,LAB جهت تولید الیاف مصنوعی، شوینده‌ها، پلاستیک‌ها، نرم‌کننده‌ها و حلال‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. محصولات جانبی این مجتمع شامل گاز مایع، برش پنتان، هیدروکربن‌های سبک و سنگین، آروماتیک‌های سنگین و رافینیت به مقدار ٣.١٩ میلیون تن در سال است.
